Raphael Lemkin’in vandallık kavramı Halep’teki çalışmamız açısından hem bir çıkış noktası hem de kuramsal çerçeve işlevi görüyor. Polonyalı Yahudi avukat Lemkin “soykırım” terimini 2. Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkarmış ve Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi’nin tanınması için durmaksızın çalışmıştı. Aralık 1948’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilen sözleşme, yirmi devletin onayıyla Ocak 1951’de yürürlüğe girdi. Ancak Lemkin daha 1933 yılında, “devletler hukukuna aykırı suçlar” diye tanımladığı durumları, birbiriyle ilişkili iki kavram olan barbarlık ve vandallık üzerinden anlatıyordu. Barbarlığı temelde “etnik, dini veya sosyal toplulukları” hedef alan “yok etme eylemleri”, vandallığı ise “bilim, sanat ve edebiyat gibi, bir topluluğun özgün düşünce yapısını ve icraatlarını açığa seren sanat ve kültür mirasının sistematik ve organize bir şekilde imha edilmesi” olarak görüyordu.Kendisinin barbarlık tanımı, soykırım kavramının temelini oluşturdu, ancak vandallık Soykırım Sözleşmesi’nde yer bulamadı. Konu, 1954’te hazırlanan ve 1956’da yürürlüğe giren Lahey Silahlı Çatışma Halinde Kültürel Varlığın Korunması Sözleşmesi’nde ele alındı.

Uluslararası ceza hukukunda yakın zamanda yaşanmış gelişmeler her ne kadar kültürel mirasın yok edilmesini soykırım anlayışına dâhil etmiş olsa da, bundan kısa bir süre önce, 2016 Eylül’ünde bu gibi saldırılar bizzat savaş suçu olarak kabul edilmiştir. Birleşmiş Milletlere bağlı olan Eski Yugoslavya Savaş Suçları Mahkemesi aldığı bir kararla “fiziksel veya biyolojik imhanın olduğu yerlerde genellikle bununla eş zamanlı olarak, hedef alınan grubu fiziksel olarak yok etme niyetinin meşru birer kanıtı olarak kabul edilebilecek kültürel ve dini varlıkları ile simgelerine dönük saldırıların da gerçekleştiği”ne dikkat çekmiştir. Lahey’de bulunan Uluslararası Ceza Mahkemesi yargıçları, Ahmed El Faki El Mehdi’yi Timbuktu’da bulunan Müslüman mabetlerinin tahrip edilmesindeki rolü nedeniyle dokuz yıl hapis cezasına çarptırdı. Bu dava, bir sanığın uluslararası bir mahkeme tarafından kültürel mirası yok etmekten savaş suçu işlemiş bulunması açısından bir ilktir. El Mehdi suçunu itiraf ettiği için söz konusu yargılamada ispat yükümlülüğü iddia makamına ait değildi ve bu nedenle ileride bu kültür imhasını bir mahkemede kendisine karşı dava konusu yapmak yine zor olabilir.

Suriye’deki iç savaş sırasında uydu görüntülerinden yararlanarak tüm dünyada üzerinde kesintisiz olarak yaşanan en eski kentlerden biri olan Halep’teki yapı dokusunda meydana gelmiş hasarı değerlendirmek üzere bir harita oluşturduk. Kentsel hasar nedir? Bir süreç, olgu, suç ya da görüntü müdür? İnsana ait bir iz midir?

2 seconds

Halep’i incelerken temel kaynak olarak, piyasada mevcut üç adet yüksek çözünürlüklü uydu görüntüsü kullandık. Uzaydaki bir konumu kayıt altına alan bu görüntülerde Halep’in 250 kilometrekarelik bir kısmı, her biri 50 cm x 50 cm ebatlarına denk gelen milyonlarca piksel halinde sunuluyor. Üzerlerinde saniyeleri ayrıntısına kadar gösteren birer zaman damgası da bulunuyor: (3 Eylül 2015, saat 08:27:47.281250 GMT ve 23 Mart 2016, saat 08:26:14.541829 GMT). Yıkım zamanla görünür oluyor.

2 days

İlk uydu görüntüsünün alındığı tarihten iki gün sonra, 29 Eylül 2012’de şehir merkezindeki altı yüz yıllık kapalıçarşı yanmaya başladı. Aynı günlerde Kale karşısındaki tarihi pasaport binası Suriye devlet güçleri tarafından bombalandı.Kale'nin de içinde bulunduğu Eski Halep bölgesi “bir dönem insanlığın en varlıklı şehirlerinden biri olmuş bir yerin sosyal, kültürel ve ekonomik niteliklerinin benzersiz bir yansıması”olarak 1986’da UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne eklenmişti. 30 Eylül’de de devam eden yangın karşısında UNESCO Direktörü, “Bu durum insanlara hâlihazırda aşırı derecede acı verdi. Savaşın şimdi de ülkenin (tüm dünya için kıymetli ve büyüleyici olan) binlerce yıllık tarihine tanıklık eden bir kültürel mirası yok ediyor olması her şeyi daha da trajik kılıyor,” diyerek bu yıkıma dikkat çekti ve Suriye hükümetine, Lahey Sözleşmesi uyarınca “bu mirası savaşın yıkımından korumak için azami gayret göstermekle” yükümlü olduğunu hatırlattı.

2 yıl

Suriye’de iç savaşla geçen beş yılda kapalıçarşı ve eski şehirle birlikte Halep’teki pek çok bina ve mahalle de yıkıldı. Bina, sokak ve parklarda patlama çukurları var ve tepeden görüntüler bir çatışma ekolojisini göz önüne seriyor. Üç uydu görüntüsü, süregiden bu yok oluşa ve türlü sonuçlarına dair kimi hikâyeler anlatıyor: Ölümler, göçler ve sürekli büyüyerek hasarlı alanları kaplayan (ve belirten) yeşillikler. Bu da savaşın bir sonucu. İhmal ya da dikkatsizliğin bir izi. Kâh kasıtlı kâh kasıtsız.

200 yıl

Halep’te başka savaşlar da yaşandı; eserlerin yok edildiği, hasar gördüğü veya ortadan kalktığı başka devirler de oldu. 1899’da Babil’deki II. Nebukadnezar sarayında yapılan kazıda hiyerogliflerle ve Adda veya Hadad denilen fırtına tanrısını betimleyen bir oymayla kaplı kısa bir taş sütun bulundu. Halep kökenli olduğu anlaşılan bu sütun ya da dikilitaş, muhtemelen MÖ 9. yüzyılda, Asurlular Halep’i ve çevresindeki toprakları ele geçirdiğinde Babil’e götürülmüştü. Sütun şimdi İstanbul Arkeoloji Müzeleri koleksiyonunda bulunuyor.

2000 yıl

Yerinden olmuş bu Fırtına Tanrısı sütununun üç ila beş bin yıl arasında bir geçmişi var. Biçimi, Halep Kalesi’nin tepesindeki ören yerinde bulunan oymalı parçalara çok benziyor. Kale neredeyse bin yıllık ve uzun zamandır yıkıma ve yaratıma tanıklık ediyor. Yüksek bir noktaya inşa edilmiş olan bu yer, şehrin hem görsel hem de simgesel merkezi. Arkeologlar Kale bölgesinin 11. yüzyıl öncesinde de Halep’in merkezi olduğunu düşünüyorlar. UNESCO Dünya Mirası’na ait yazıda: “Uygarlık geçmişinin MÖ 10. yüzyıla uzandığına dair kanıtlar bulunan Kale; cami, saray ve hamam kalıntıları barındırmaktadır,” deniliyor.

200 000 yıl

Suriye’de şehir ve uygarlıkların filizlenmesinde 200.000 yıl boyunca Bereketli Hilal bölgesine egemen olmuş iklimin de payı var. Şehirler, buğday ve tahıl yetiştirilen sulak araziler barındıran tarım toprakları etrafında şekillendirilmişti. Kent/tarım alanlarının sınırları bölgenin kaderi bakımından belirleyici olmayı sürdürüyor. 2006 ile 2011 arasında bölge “kaydedilmiş tüm dönemlerindeki en kurak zamanları” yaşadı ve Halep, kendisini devirler boyu ayakta tutmuş bereketini yitirdi. Araştırmacılar kuraklığı hem insan kaynaklı iklim değişikliğiyle hem de Esad rejiminin yönetim ve tarım politikalarıyla ilişkilendiriyorlar. Kıtlık, çiftçilerin topraklarını terk edip şehirlere akın etmesine yol açtı ve kuşkusuz ki rejime karşı 2011’de başlayan halk ayaklanmasında da bir miktar rol oynadı.

Halep: 200.000 yıldan iki saniyeye. İçinde pek çok yok oluş, yer değiştirme, yaratım ve gelişim barındıran pikseller yıkımla şekillenmiş ve yapılanmış bir şehri gözler önüne seriyor. Bunların en azından bir kısmı suç niteliği taşıyor ve durdurulması gerekiyor.

Sergi: 1:1000 ölçek

Bu işi ilk defa “Biz İnsan Mıyız?” başlıklı ve “son 2 saniyeden son 200.000 yıla dek” uzanan projeleri sunan 3. İstanbul Tasarım Bienali’nde sergiledik. Kadim olan her şeyin göz açıp kapayana kadar yok olma tehdidi altında olduğu Halep’i anlamak için değişken ölçek bir zorunluluk. Savaşın akışı o kadar acımasız ki en yeni uydu görüntüsü, en son haber bülteni bile biz bunları görene ya da okuyana kadar aslında güncelliğini yitirmiş oluyor.

Halep’e ait yüksek çözünürlüklü uydu görüntülerinden 1:1000 ölçeğinde yakınlaştırılmış iki görüntü sergiliyoruz. Galerideki her birim alan, Halep’te bunun bin katı büyüklüğünde bir alana tekabül ediyor.


Bu etkileşimli harita üzerinde çerçeveler, sergilemek için seçtiğimiz yakınlaştırılmış iki görüntüyü gösteriyor. Bu haritaya tıklayıp görüntüyü büyüttüğünüzde en yüksek yakınlaştırma ölçeği yine aynı 1:1000.

Yakınlaştırın, hem UNOSAT hem de Uydu 2015 katmanlarını açın. Ardından Uydu 2016 katmanını açın ve aradaki farkı arayın. UNOSAT veri kümesinde 2012’den 2015 Haziran’ına kadar hasar görmüş yapıların işaretlendiği noktalar aracılığıyla tahribatı aramaya yönlendirileceksiniz. 2016 tarihli görüntü için UNOSAT notları henüz tamamlanmadı; bu yüzden işaretlenmemiş hasarları, özellikle de Rus ve Suriye hükümetlerinin, kentin muhalifler kontrolündeki yarısına karşı aylarca süren hava saldırılarının bıraktığı izleri görebilirsiniz.

Resim altları:

Laura Kurgan, Grga Basic, Dare Brawley